Zapalenie zatok przynosowych jest jedną z najczęściej rozpoznawanych chorób u ludzi i stanowi piątą co do częstości przyczynę antybiotykoterapii. Dorośli mogą chorować na nie średnio od 2 do 3 razy w roku, a u dzieci rozwija się nawet 6-8 razy do roku. Jednym z elementów leczenia zatok jest fitoterapia, czyli leczenie ziołami. Metodę tę można wykorzystywać zarówno w profilaktyce, jak i w terapii wielu chorób. 

Zapalenie zatok

Działanie fitoterapii przeanalizujemy na przykładzie zapalenia zatok przynosowych. Schorzenie to ma charakter samoograniczający, co oznacza, że po pewnym czasie samo ustępuje. Jest to choroba powszechna i często nawracająca, może występować również w postaci przewlekłej. Pojawia się u osób w każdym wieku, z wyjątkiem niemowląt. Tak częsta zapadalność na tę chorobę może skutkować u dorosłych częstą absencją w pracy, a u dzieci nieobecnościami w szkole. Zapalenie zatok przynosowych dzieli się na dwa rodzaje – w zależności od czasu trwania objawów:

• ostre zapalenie zatok przynosowych;
• przewlekłe zapalenie zatok przynosowych, gdzie objawy utrzymują się powyżej 12 tygodni.

Etiologia

Zdecydowana większość przypadków ostrego zapalenia zatok przynosowych powstaje w wyniku infekcji wirusowej nosa (nieżytu nosa), która inicjuje proces zapalny, łatwo rozprzestrzeniający się z jamy nosowej na błonę śluzową, pokrywającą zatoki. Następnie dochodzi do obrzęku i zwiększenia produkcji śluzu (wysięku z nosa). Wytwarzana w większej ilości wydzielina sprzyja tzw. „zatkaniu nosa” ze względu na jej wzmożoną produkcję i upośledzenie naturalnych mechanizmów obronnych człowieka odpowiadających za utrzymanie drożności górnych dróg oddechowych. Kolejno wydzielina zaczyna zalegać w drogach nosowych i zatokach, co sprzyja namnażaniu się bakterii chorobotwórczych.

U większości chorych objawy zapalenia zatok ustępują samoistnie. Poprawa widoczna jest już po 2 dniach, natomiast wyleczenie następuje po 7-10 dniach. Czasami dolegliwości mogą utrzymywać się dłużej, nawet do 3 tygodni. W nielicznej grupie pacjentów może dochodzić do powikłania, jakim jest zakażenie bakteryjne. W taki sposób rozwija się większość przypadków bakteryjnego zapalenia zatok przynosowych, z kolei bezpośrednie infekcje bakteryjne występują rzadko.

Fitoterapia

Zgodnie z najnowszymi europejskimi wytycznymi dotyczącymi diagnozowania oraz leczenia zapalenia zatok przynosowych i polipów nosa (ang. European Position Paper on Rhinosinusitis and Nasal Polyps) – EPOS2020, opracowanymi pod patronatem Europejskigo Towarzystwa Rynologicznego (ang. European Rhinologic Society) u pacjentów z zapalaniem zatok przynosowych poleca się stosowanie fitoterapii zwłaszcza na początkowym etapie choroby. Fitoterapia to inaczej leczenie z zastosowaniem surowców roślinnych w postaci naparów, standaryzowanych ekstraktów czy wyciągów. Wykorzystuje się w niej odpowiednio suszone całe rośliny lub ich części (korzenie, liście, kwiaty). Na rynku aptecznym istnieje szereg substancji pochodzenia naturalnego i surowców roślinnych dostępnych bez recepty. Ze względu na swoje działanie mogą być one wykorzystywane w leczeniu zapalenia zatok przynosowych pod warunkiem:

• odpowiedniego czasu terapii,
• odpowiedniego nawodnienia w czasie terapii,
• ich prawidłowego stosowania.

Co jest dostępne na rynku oraz zgodne z najnowszymi wytycznymi?

Dostępne na rynku aptecznym surowce roślinne, które można zastosować w leczeniu szczególnie na etapie początkowym choroby to:

• Cyneol– główny składnik olejków eterycznych pozyskiwanych z liści eukaliptusa (łac. Eucalyptifolium) i rozmarynu (łac. Rosmarinifolium), pączków topoli (łac. Gemmaepopuli) oraz owoców kardamonu (łac. Cardamomifructus). Wykazuje działanie: przeciwbakteryjne, grzybobójcze, przeciwwirusowe, przeciwzapalne, przeciwutleniające, a także sekretolityczne, czyli pobudzające wydzielanie w drogach oddechowych, w celu ich oczyszczenia. Może być stosowany w terapii chorób zapalnych górnych i dolnych dróg oddechowych, w tym w zapaleniu zatok przynosowych. Olejek eukaliptusowy wchodzi w skład niektórych produktów leczniczych dostępnych na polskim rynku aptecznym.
• Ekstrakty roślinne stosowane w jednym preparacie, ekstrakt tworzony przez korzeń goryczki (łac. Gentinaeradix), kwiat pierwiosnka (łac. Primulaeflos), ziele szczawiu (łac. Rumicisherba), kwiat bzu czarnego (łac. Sambuciflos) oraz ziele werbeny (łac. Verbenaeherba) w jednym preparacie. Jest on dostępny na polskim rynku roślinnych produktów leczniczych o działaniu sekretolitycznym, przeciwzapalnym, przeciwwirusowym i przeciwbakteryjnym, który także wpływa na zmniejszenie obrzęku błony śluzowej nosa. Występuje w postaci tabletek drażowanych lub kropli doustnych. Można go stosować w leczeniu wspomagającym zarówno w ostrym, jak i przewlekłym zapaleniu zatok przynosowych u dzieci powyżej 6-go roku życia i dorosłych. Skuteczność w terapii zapalenia zatok została potwierdzona w kilku różnych badaniach, w tym w badaniach klinicznych. Podczas stosowania tego preparatu, podobnie jak przy innych lekach o działaniu sekretolitycznym, należy pamiętać o przyjmowaniu zwiększonej ilości płynów. Odpowiednie nawodnienie organizmu jest konieczne do uzyskania oczekiwanych efektów leczniczych.
• Czarny kminek, inaczej: czarnuszka, olej z czarnuszki – dostępny w postaci suplementów diety zawierających czarnuszkę. Zarówno nasiona, jak i sam olej stosowane są od wieków na różne dolegliwości. Jednakże obecność aktywnych składników czynnych w olejku wpływa pozytywnie na leczenie przewlekłego zapalenia zatok.

• Olejek z oregano – jest bogaty w związki fenolowe, polifenolowe, flawonoidy, fitosterole, witaminy i minerały. Olejek z oregano wspomaga funkcjonowanie błon śluzowych górnych dróg oddechowych – zmniejsza ich przekrwienie, wspiera stan gardła, krtani, migdałków. Ponadto nawilża i łagodzi uczucie dyskomfortu oraz wpływa na zmniejszenie uczucia zatkanego nosa i towarzyszącego bólu głowy.
• Biedrzyniec anyż – otrzymywany z owoców anyżu olejek eteryczny wykazuje właściwości: antybakteryjne, przeciwgrzybiczne, przeciwwirusowe, wykrztuśne i rozszerzające oskrzela, pomocne w leczeniu kataru towarzyszącego infekcjom górnych dróg oddechowych. Na rynku dostępny jest w postaci sypkich suplementów diety zawierających owoc anyżu.
• Pelargonia afrykańska – wyciąg z korzenia pelargonii pomaga w łagodzeniu objawów ostrego zapalenia błony śluzowej nosa i zatok oraz przeziębienia u dorosłych i dzieci powyżej 6-go roku życia. Pelargonia afrykańska wchodzi w skład produktu leczniczego oraz niektórych suplementów diety.

Zgodnie z najnowszymi wytycznymi w początkowej fazie zapalenia zatok pomocne może być stosowanie izotonicznych lub hipertonicznych roztworów soli morskiej lub innych (na przykład połączenie dwuwęglanu sodu z chlorkiem sodu) w celu płukania nosa i zatok.

Zamiast antybiotyków

Podsumowując, umiejętne wykorzystanie fitoterapii może przynieść znaczne korzyści dla zdrowia i zoptymalizować powszechne obecnie, nadmierne spożywanie leków syntetycznych. Pamiętajmy, że antybiotykoterapia to ostateczność i powinna być stosowana wyłącznie, gdy żadne inne leczenie nie okaże się skuteczne. Ziołolecznictwo można stosować zarówno profilaktycznie, by przeciwdziałać wystąpieniu schorzeń, jak i leczniczo w terapii wielu chorób takich jak np. omówione zapalenie zatok przynosowych. Jest to metoda bezpieczna i skuteczna, choć obecnie wciąż niedoceniana.